Rituelen en routines hebben een functie

Routines en rituelen zijn vaak zo gewoon dat je je er niet bewust van ben. Heb ik ze nou wel of niet? Een routine is een standaardvolgorde van hoe een (deel van de) dag verloopt. Het gaat om ‘wanneer’ je iets doet; op een bepaalde tijd of in een bepaalde volgorde. Denk aan een avondritueel voor je gaat slapen.

Ik heb vaste tijden voor opstaan, naar bed gaan, eten en mijn hondje uitlaten. Altijd, dus ook op vakantie of een feestdag. Dat gaat goed omdat ik alleen woon. Er is in principe geen probleem met mijn routines, maar het gaat mis als iemand anders die routine doorbreekt. Ik wil bijvoorbeeld niet afspreken om één uur, omdat ik dan lunch. Of als ik bezoek heb, wil ik toch Josje uitlaten als het uitlaattijd is. Dan gaat het bezoek maar mee!

Ook heb ik vaste dagen voor sporten en het huishouden. Dat is voor mij een stok achter de deur om die dingen ook echt te doen. Ik moet nog leren daar af en toe van af te wijken. Het is niet handig om te gaan sporten als je ziek bent bijvoorbeeld.

Mezelf aanpassen vind ik namelijk erg moeilijk. Het lukt me wel om iets eerder of later te eten als ik anders niet uitkom met mijn planning. Iets later naar bed gaan of Josje eerder uitlaten kan soms ook wel. Daar gaat veel denken en plannen aan vooraf. Ik moet het als het ware eerst verantwoorden aan mezelf.

Van slag raken als het anders gaat

Ik vind het gewoon lastig als iets anders gaat dan gewend. Dan heb ik geen gevoel van controle. Toen ik Josje bijvoorbeeld net had, raakte ik overbelast omdat taken rondom haar niet routineus waren. Het zindelijk maken was een ramp voor mij omdat het niet ging op mijn, maar op haar tijd. Pas toen ze zindelijk was en ik vaste uitlaattijden kon hanteren, kwam ik tot rust.

Ook mensen zonder autisme vinden het soms lastig als iets anders gaat dan gepland, maar doorgaans raken ze hier niet van slag van. Aanpassen kost minder energie en de batterij raakt niet leeg zoals bij iemand met autisme. Ik maak fouten als ik afgeleid word. Zo deed ik eens mijn voordeur open tijdens mijn weggaanritueel, ik zag de buurman, begroette hem en ging toen naar buiten zonder huissleutel.

Voor anderen zijn mijn routines soms vervelend. Vooral bij het uit eten gaan, omdat ik ook dan gehecht ben aan mijn eigen tijd en regels. Ik voel me er vaak schuldig om. Het is niet bedoeld om mijn zin door te drijven, maar afwijken van een tijd geeft te veel onrust en brengt mijn dagschema in de war. Andersom kun je van mij op aan wat afspraken betreft.

Volgens psycholoog Annelies Spek houden mensen met autisme zich niet voor niets vast aan routines. Voor hen is de wereld onvoorspelbaar. Wat gaat er gebeuren, wanneer en welk gedrag wordt er verwacht? Allerlei opties worden nagegaan in het hoofd. Denkendenken in plaats van aanvoelen. Wanneer de volgorde van dingen vooraf vastligt, scheelt dit bij keuzestress. Routines geven voorspelbaarheid en duidelijkheid.

Naast routines zie je bij autisme rituelen

Een ritueel wil dus zeggen dat je iets op een bepaalde manier doet. Mensen zonder autisme hebben vaak ook rituelen, maar vaak met een sociaal doel. Bijvoorbeeld samen eten met kerst om bij te praten. Bij mensen met autisme zie je bovendien dat ze ontregelt raken als het ritueel anders verloopt.

Net als een routine, geeft een ritueel duidelijkheid. Omdat iets op een bepaalde manier verloopt, hoef je er niets steeds over na te denken. Dat geeft rust. Ik vind thuiskomen bijvoorbeeld stressvol omdat ik veel dingen moet doen, dus heb ik een vaste volgorde: deur dicht, jas uit, schoenen uit, sleutel op vaste plek leggen, Josje begroeten en landen. Dit heeft te maken met dat mensen met autisme zich erg bewust blijven van hun handelingen, omdat het minder automatiseert.

Ook bij zelfzorg zoals douchen kun je rituelen hebben. Ik vind het bijvoorbeeld lastig om een haarmasker te gebruiken, omdat dat geen vast onderdeel is van mijn doucheritueel. Een haarmasker is maar af en toe nodig. Ik moet dat dan heel bewust plannen en heb daar spanning bij, waardoor ik het vaak toch maar laat.

Is het geen dwanghandeling?

Soms lijkt een ritueel op een dwanghandeling, maar als er sprake is van een dwangstoornis is er angst. Door een bepaalde handeling uit te voeren, wordt de angst als het ware bezworen. Het gaat niet om creëren van overzicht zoals bij autisme. Ik kijk bijvoorbeeld iedere dag in de brievenbus, ook op zondag (hoort bij mijn dag) maar ben doodsbang om mezelf buiten te sluiten dus controleer regelmatig of mijn sleutel wel echt in mijn jaszak zit voor ik de voordeur achter me dichttrek (angst).

Andere voorbeelden van rituelen die ik heb zijn mijn kleren klaarleggen volgens een bepaalde volgorde. Of dat ik ontbijt met ontbijtgranen en lunch met brood. Ook doe ik graag vroeg in de avond mijn pyjama aan. Daarna kan ik pas ontspannen.

Routines en rituelen kunnen ook een duwtje geven om gedrag uit te voeren dat anders moeilijk lukt omdat mensen met autisme moeite hebben met executieve functies. Ik denk dat routines en rituelen nog een functie hebben: overprikkeling voorkomen. Je aandacht is gericht op jezelf en geeft een focuspunt. Dan sluit je de drukke buitenwereld even buiten.

Rituelen en routines zijn functioneel

Mijn routines en rituelen bieden houvast en structuur. Ik neem ze allemaal op in mijn planning. En schrijf bijvoorbeeld letterlijk op mijn dagplanning ‘kleren klaarleggen’ (ik gebruik wel afkortingen). Ik streep het af als ik het gedaan heb. Routines en rituelen houden mij bovendien staande als ik depressief ben. Zo behoud ik mijn dagstructuur, ondanks dat ik geen energie en motivatie voel. Autisme heeft zo zijn voordelen. 😉

Wel mis ik soms het gevoel van ‘leven’ met spanning en sensatie. Ik wil graag leuke dingen ondernemen, maar doe ze toch vaak niet omdat ze mijn routines verstoren. Dat is een reden om te leren flexibeler te zijn.

Hebben jullie routines en/of rituelen?